De toekomst is de tijd die na het huidige moment komt. Het tegengestelde hiervan is het verleden. Dat is de tijd die voor het heden was. Het snijpunt van verleden en toekomst is het nu. Een mogelijke definitie gebaseerd op de tweede hoofdwet van de thermodynamica luidt: De tijdsrichting waarin de entropie van een geïsoleerd macroscopisch systeem toeneemt is de toekomst.

[bewerken] Determinisme

Volgens sommige opvattingen is de toekomst reeds voor ons bepaald (door een hoger wezen of oerkracht), al dan niet vastgelegd in de sterren. De gangbare wetenschappelijke opinie is echter dat we een zekere invloed kunnen uitoefenen op sommige toekomstige gebeurtenissen. Hoewel de toekomst nog niet bestaat en (in bepaalde mate) onzeker is, kunnen we er wel nuttige uitspraken over doen. De opvatting dat de toekomst vastlag was overigens ook in de 18e-eeuwse natuurwetenschappen aanwezig en stond bekend als determinisme. Dit sproot voort uit de Newtonse mechanica, waarin de toekomst volledig bepaald zou zijn door de beginposities en -snelheden van alle deeltjes waaruit het heelal bestond. Latere ontwikkelingen, onder meer in de kwantummechanica, met name de onzekerheidsrelatie van Heisenberg, toonden aan dat deze theorie niet houdbaar was. Los daarvan kan ook vanuit de informatica aangetoond worden dat de stelling van het determinisme niet houdbaar is: Om de toekomst te berekenen met een snelheid die hoger is dan de werkelijke evolutie in de tijd zou een computer nodig zijn die veelomvattender was dan het gehele heelal.

[bewerken] Toepassingen van toekomstscenario's

Met behulp van wiskundige modellen kunnen voorspellingen worden gedaan over bijvoorbeeld verkeer of het milieu. Het is echter belangrijk te onthouden dat modellen weerspiegelingen en vereenvoudigingen zijn van de werkelijkheid.

Als de toekomst onzeker is en de werkelijkheid te complex is om precieze voorspellingen te doen, kan een organisatie toekomstscenario's ontwikkelen: relevante, consistente en plausibele verhalen van mogelijke toekomsten en de paden die daartoe kunnen leiden. Omdat de toekomst niet te voorspellen is, wordt er niet één, maar meerdere toekomstscenario’s ontwikkeld.

Toekomstscenario's geven de principiële uitdagingen waar de organisatie voor staat. Deze vorm van strategieën ontwerpen en toetsen in termen van mogelijke scenario’s staat ook bekend als scenariodenken. Scenario's zijn een multidisciplinair instrument voor visie- en strategie-ontwikkeling. De toekomstbeelden maken organisaties bewust van interne uitdagingen met betrekking tot strategische keuzes dilemma’s) of externe uitdagingen van buiten de organisatie (onzekerheden). De belangrijkste dilemma's of onzekerheden voor de organisatie worden 'drijvende krachten' genoemd en vormen de basis van de scenario's.

De systematiek van scenario’s varieert al naargelang het doel van het traject. De bekendste vorm is het assenkruis waarbij de twee principiële dilemma’s of uitdagingen (drijvende krachten) het raamwerk vormen voor vier scenario’s. Ook bestaat het trilemma waarbij drie scenario’s op basis van drie antagonistische uitdagingen worden geschreven (een nieuwe methode van Shell).

De kracht van de scenariomethode is dat de mensen binnen de organisatie los komen van de 'waan van de dag'. Door het ontwikkelen en bespreken van uitdagende toekomstbeelden wordt de verbeeldingskracht, fantasie en intuïtie aangesproken - niet alleen van medewerkers, maar ook van stakeholders en andere betrokkenen. Door 'terug te redeneren' vanuit de toekomst naar het heden worden kansen, keuzemogelijkheden en daarmee verbonden dilemma's scherper. Het wordt mogelijk een 'robuuste' (toekomstvaste) strategie te ontwikkelen.

De bekendste auteur op het gebied van de scenariomethode is Peter Schwartz die de methode bij Shell heeft ontwikkeld. Internationaal is Kees van der Heijden een absolute scenariogoeroe. In Nederland zijn Paul de Ruijter en Jan Nekkers experts in de toepassing van strategische toekomstscenario's. Marco Snoek en Huib Schwab hebben zich gespecialiseerd in het scenarioleren in het onderwijs. Marjolein van Asselt en Phillip Notten doen wetenschappelijk onderzoek naar nut en noodzaak van het scenariodenken. Toekomstverkenning Online [1] geeft gratis toegang tot Nederlandse toekomstverkenningen en biedt onafhankelijke informatie over toekomstonderzoek .

[bewerken] Sciencefiction

In sciencefiction wordt meestal over de toekomst geschreven en hoe de wereld er dan uitziet. Soms kan men via een denkbeeldige tijdmachine naar de toekomst reizen. De beelden die men in sciencefiction over de toekomst schetst zijn meestal projecties van het heden op de toekomst en ze worden ook beperkt door het kennisniveau ten tijde van het schrijven ervan:

• In de tijd van de koude oorlog verschenen veel verhalen over een mogelijke toekomst die een kernoorlog of derde wereldoorlog beschreven en de wereld die daarna zou ontstaan.
• In het heden, wat door sommigen het informatietijdperk wordt genoemd, worden veel verhalen geschreven over de gevaren en mogelijkheden van computers, kunstmatige intelligentie en de mogelijke versmelting van de mens met zijn technologie (zie cyberpunk).